Ҳаё ва унинг фазилати ҳамда у билан хулқланишга одатланмоққа тарғиб қилиш ҳақида
بَابُ الحَيَاءِ وَفَضْلِهِ، وَالحَثِّ عَلَى التَّخَلُّقِ بِهِ
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ансорлардан бирининг ёнидан ўтдилар. У биродарини (ортиқча) ҳаё хусусида койиётган эди. Шунда у зот: «Уни тек қўй, чунки ҳаё иймондандир!» дедилар».
Муттафақун алайҳ.
عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ مَرَّ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الأَنْصَارِ وَهُوَ يَعِظُ أَخَاهُ فِي الحَيَاءِ، فَقَالَ رسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ:
Имрон ибн Ҳусойн розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ҳаё фақат яхшилик олиб келади», дедилар.
Муттафақун алайҳ.
Имом Муслимнинг ривоятида: «Ҳаёнинг ҳаммаси яхшилик», дейилган.
وَعَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَيْنٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ:
وَفِي رِوَايَةٍ لِمُسْلِمٍ:
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Иймон етмиш неча [ёки олтмиш неча] шуъбадир. Уларнинг энг афзали «Лаа илааҳа иллаллоҳ» дейиш, энг қуйиси эса йўлдан озор берадиган нарсани олиб ташлашдир. Ҳаё ҳам иймоннинг бир шуъбасидир».
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ:
«
Абу Саид ал-Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам парданишин қиздан ҳам (яъни, парда ортидаги бокира қиздан ҳам) ҳаёли эдилар. Бирор ёқтирмайдиган нарсани кўрсалар, юзларидан билинар эди».
Муттафақун алайҳ.
Уламолар ҳаёнинг ҳақиқати ҳақида гапириб: «Ҳаё бир хулқдирки, кишини ёмон иш қилгани қўймайди. Ҳамда ҳақдорнинг ҳаққини адо қилишда пайдо бўладиган камчиликдан маън қилади», дейишган.
Абулқосим Жунайд роҳимаҳуллоҳдан ривоят қилинади:
«Ҳаё – Аллоҳнинг неъматларини ва ўзининг шукридаги қусурликни ҳис этишдир. Буларнинг ўртасидаги бир ҳолат юзага келадики, у ҳаё, деб номланади».
وَعَنْ أَبِي سَعِيدٍ الخُدْرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ أَشَدَّ حَيَاءً مِنَ الْعَذْرَاءِ فِي خِدْرِهَا، فَإذَا رَأَى شَيْئاً يَكْرَهُهُ عَرَفْنَاهُ فِي وَجْهِهِ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 6102، م 2320].
قَالَ العُلَمَاءُ:
وَرَوَيْنَا عَنْ أَبي الْقَاسِمِ الجُنيْدِ رَحِمَهُ اللهُ قَالَ: الحَيَاءُ رُؤيَةُ الآلَاءِ - أَيْ: النِّعَمِ - وَرُؤْيَةُ التَّقْصِيرِ، فَيَتَوَلَّدُ بَيْنَهُمَا حَالَةٌ تُسَمَّى حَيَاءً.
Сир сақлаш ҳақида
Аллоҳ Таоло: «Аҳдга вафо қилинглар. Зеро аҳд-паймон (Қиёмат куни) масъул бўлинадиган ишдир» (Исро сураси, 34-оят), деб айтган.
بَابُ حِفْظِ السِّرِّ
قَالَ اللهُ تَعَالَى
Абу Саид ал-Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Қиёмат куни Аллоҳнинг наздида энг тубан одам – аёлига қўшилиб, аёли унга қўшилиб, кейин бунинг сирини ёйиб юрган одамдир».
Имом Муслим ривояти.
وَعَنْ أَبِي سَعِيدٍ الخُدْرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ:
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
Умарнинг қизлари Ҳафса (Хунайс ибн Ҳузофа Саҳмий розияллоҳу анҳудан) тул қолган пайт Умар розияллоҳу анҳу шундай дедилар:
«Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳуга учрадим-да, унга Ҳафсани таклиф қилиб, «Хоҳласанг, Ҳафса бинт Умарни сенга никоҳлаб бераман», дедим. Усмон: «Бир ўйлаб кўрай-чи», деди. Бир неча кун кутиб турдим. Кейин у: «Бу кунда уйланмас эканман, шекилли», деди. Сўнг Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳуга учраб, «Хоҳласанг, Ҳафса бинт Умарни сенга никоҳлаб бераман», дедим. Абу Бакр розияллоҳу анҳу индамади, менга ҳеч қандай жавоб қайтармади. Усмондан ҳам кўра ундан аччиқландим. Яна бир неча кун кутиб турдим. Сўнг унга (Ҳафсага) Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам совчи қўйдилар, мен уни у зотга никоҳлаб бердим. Кейин Абу Бакр мени учратиб қолиб, «Менга Ҳафсани таклиф қилган пайтингда сенга жавоб қилмаганимда аччиқланган бўлсанг керак?» деди. «Ҳа», дедим. У: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам у ҳақда гап очганларини билганим учунгина таклифингга жавоб қайтармаган эдим. Бироқ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сирларини фош қила олмас эдим. Агар Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам тарк қилсалар, уни албатта қабул қилар эдим», деди».
Имом Бухорий ривояти.
وَعَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ عُمَرَ رَضِيَ الله عَنْهُ حِينَ تَأَيَّمتْ بِنْتُهُ حَفْصَةُ قَالَ: لَقِيتُ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ، فَعَرَضْتُ عَلَيْهِ حَفْصَةَ فَقُلْتُ: إِنْ شِئْتَ أَنْكَحْتُكَ حَفْصَةَ بِنْتَ عُمَرَ، فَقَالَ: سَأَنْظُرُ فِي أَمْرِي، فَلَبِثْتُ لَيَالِيَ، ثُمَّ لَقِيَنِي، فَقَالَ: قَدْ بَدَا لِي أَنْ لاَ أَتَزَوَّجَ يَوْمِي هَذَا، فَلَقِيتُ أَبَا بَكْرٍ الصِّدِّيقَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، فَقُلْتُ: إِنْ شِئْتَ أَنْكَحْتُكَ حَفْصَةَ بِنْتَ عُمَرَ، فَصَمَتَ أَبُو بَكْرٍ، فَلَمْ يَرْجِعْ إِلَيَّ شَيْئاً، فَكُنْتُ عَلَيْهِ أَوْجَدَ مِنِّي عَلَى عُثْمَانَ، فَلَبِثْتُ لَيَالِيَ، ثُمَّ خَطَبَهَا النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، فَأَنْكَحْتُهَا إِيَّاهُ، فَلَقِينَي أَبُو بَكْرٍ فَقَالَ: لَعَلَّكَ وَجَدْتَ عَلَيَّ حِينَ عَرَضْتَ عَلَيَّ حَفْصَةَ فَلَمْ أَرْجِعْ إِلْيَكَ شَيْئاً؟ فَقُلْتُ: نَعَمْ، قَالَ: فَإِنَّهُ لَمْ يَمْنعْنِي أَنْ أَرْجِعَ إِلَيْكَ فِيمَا عَرَضْتَ عَلَيَّ إِلَّا أَنِّي كُنْتُ عَلِمْتُ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ ذَكَرَهَا، فَلَمْ أَكُنْ لأُفْشِي سِرَّ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، وَلَوْ تَركَهَا النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ لقَبِلْتُهَا. رَوَاهُ البُخَارِيُّ [4005].
(
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аёллари у зотнинг ҳузурида ўтиришган эди. Шу пайт Фотима кириб келди. Унинг юриши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юришларидан асло фарқ қилмас эди. У зот уни кўрдилар-да, уни хушлаб, «Марҳабо, қизим», дедилар. Сўнгра уни ўнг [ёки чап] томонларига ўтқаздилар. Сўнг унга нимадир деб пичирлаган эдилар, у қаттиқ йиғлаб юборди. Унинг қайғусини кўриб, унга иккинчи марта пичирлаган эдилар, у кулди. Мен унга (Фотимага) «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам аёллари ичида сенга алоҳида сир гап айтадилар-у, сен йиғлайсанми?» дедим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам туриб кетганларидан сўнг эса ундан «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сенга нима дедилар?» деб сўрадим. У: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сирларини ошкор қилмайман», деди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларидан сўнг «Сендаги ҳаққим ила онт ичиб айтаманки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сенга айтганларини менга ҳам айтиб берасан», дедим. У шундай деди: «Энди майли. Биринчи бора пичирлаганларида у зот менга: «Жаброил менга Қуръонни ҳар йили бир [ёки икки] маротаба тўлиқ ўқиб берар эди, бу йил эса икки маротаба ўқиб берди. Мен ажалим яқинлашди деб ўйлаяпман. Аллоҳга тақво қил, сабр қил, мен сен учун энг яхши салафман», дедилар. Сен кўрганингда шунга йиғлаган эдим. У зот менинг қайғуга ботганимни кўриб, менга иккинчи маротаба пичирлаб, «Эй Фотима, мўминларнинг аёлларининг саййидаси [ёки ушбу уммат аёлларининг саййидаси] бўлишга рози бўлмайсанми?» дедилар. Сен кўрганингда шунга кулган эдим».
Муттафақун алайҳ. Лафз Имом Муслимники.
وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: كُنَّ أَزْواجُ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ عِنْدَهُ، فَأْقْبَلَتْ فَاطِمَةُ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا تَمْشِي مَا تَخْطِيءُ مِشْيَتُهَا مِنْ مِشْيَةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ شَيْئًا، فَلَمَّا رَآهَا رَحَّبَ بِهَا وَقَالَ: «مَرْحَبًا بِابْنَتِي» ثُمَّ أَجْلَسَهَا عَنْ يَمِيِنِهِ أَوْ عَنْ شِمَالِهِ، ثُمَّ سَارَّهَا فَبَكَتْ بُكَاءً شَدِيدًا، فَلَمَّا رَأَى جَزَعَهَا سَارَّهَا الثَّانِيةَ فَضَحِكَتْ، فَقُلْتُ لَهَا: خَصَّكَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ مِنْ بَيْنِ نِسَائِهِ بِالسِّرَارِ، ثُمَّ أَنْتِ تَبْكِينَ؟ فَلَمَّا قَامَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ سَأَلْتُهَا: مَا قَالَ لَكِ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ؟ قَالَتْ: مَا كُنْتُ لأُفْشِيَ عَلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ سِرَّهُ. فَلَمَّا تُوُفِّيَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قُلْتُ: عَزَمْتُ عَلَيْكِ بِمَا لِي عَلَيْكِ مِنَ الحَقِّ، لَمَا حَدَّثْتِنِي مَا قَالَ لَكِ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ؟ فَقَالَتْ: أَمَّا الآنَ فَنَعَمْ، أَمَّا حِينَ سَارَّنِي فِي الْمَرَّةِ الأُولَى فَأَخْبَرَنِي «أَنَّ جِبْرِيلَ كَانَ يُعَارِضُهُ القُرْآنُ فِي كُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ، وَأَنَّهُ عَارَضَهُ الآنَ مَرَّتَيْنِ، وَإِنِّي لاَ أُرَى الأَجَلَ إلاَّ قَدِ اقْتَرَبَ، فَاتَّقِي اللهَ وَاصْبِرِي، فَإنَّهُ نِعْمَ السَّلَفُ أَنَا لَكِ» فَبَكَيْتُ بُكَائِيَ الَّذِي رَأَيْتِ، فَلَمَّا رَأَى جَزَعِي سَارَّني الثَّانِيَةَ، فَقَالَ: «يَا فَاطِمَةُ أَمَا تَرْضِينَ أَنْ تَكُونِي سَيِّدَةَ نِسَاءِ المُؤْمِنِينَ، أَوْ سَيِّدَةَ نِسَاءِ هَذِهِ الأُمَّةِ؟» فَضَحِكْتُ ضَحِكِي الَّذِي رَأَيْتِ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ، وَهَذَا لَفْظُ مُسْلِمٍ [خ 6285، م 2450].
Собит ва Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Анас: «Болалар билан бирга ўйнаётсам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олдимга келиб, бизга салом бердилар ва мени бир иш билан жўнатдилар. Онамнинг олдиларига кечикиб келдим. Келганимда онам: «Нега ушланиб қолдинг?» деди. «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мени бир иш билан юборгандилар», дедим. У: «У зотнинг ишлари нима экан?» деди. «Бу сир», дедим. Онам: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сирларини ҳеч кимга айтмагин!» деди.
Анас: «Эй Собит, Аллоҳга қасамки, уни бирор кишига айтсам, сенга айтган бўлар эдим», деди».
Имом Муслим ривояти. Имом Бухорий эса баъзисини қисқа ҳолатда ривоят қилган.
وَعَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: أَتَى عَلَيَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ وَأَنَا أَلْعَبُ مَعَ الْغِلْمَانِ، فَسَلَّمَ عَلَيْنَا، فَبَعَثَنِي فِي حَاجَةٍ، فَأَبْطَأْتُ عَلَى أُمِّي، فَلَمَّا جِئْتُ قَالَتْ: مَا حَبَسَكَ؟ قُلْتُ: بَعَثَنِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ لِحَاجَةٍ، قَالَتْ: مَا حَاجَتُهُ؟ قُلْتُ: إِنَّهَا سِرٌّ، قَالَتْ: لَا تُخْبِرَنَّ بِسِرِّ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ أَحَداً، قَالَ أَنَسٌ: واللهِ؛ لَوْ حَدَّثْتُ بِهِ أَحَداً لَحَدَّثْتُكَ بِهِ يَا ثَابِتُ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ. وَرَوَى البُخَارِيُّ بَعْضَهُ مُخْتَصَراً [خ 6289، م 2482].
Аҳдга вафо қилиш ҳамда ваъда қилган нарсани бажариш ҳақида
Аллоҳ таоло: «Аҳдга вафо қилинглар. Зеро аҳд-паймон (Қиёмат куни) масъул бўлинадиган ишдир» (Исро сураси, 34-оят).
«Аҳд-паймон берган вақтларингизда Аллоҳга берган аҳдингизга вафо қилингиз» (Наҳл сураси, 91-оят).
«Эй мўминлар, аҳдларга (ўзаро келишган битимларга) вафо қилингиз» (Моида сураси, 1-оят).
«Эй мўминлар, сизлар нега ўзларингиз қилмайдиган нарсани (қиламиз деб) айтурсизлар? Сизларнинг сўзларингиз қилмайдиган (қиламиз деб) айтишларингиз Аллоҳ наздида ўта манфур (ишдир)» (Саф сураси, 2-3-оятлар), деб айтган.
بَابُ الوَفَاءِ بِالعَهْدِ وَإِنْجَازِ الوَعْدِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى
وَقَالَ تَعَالَى
وَقَالَ تَعَالَى
وَقَالَ تَعَالَى
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Мунофиқнинг белгиси учтадир: гапирса, ёлғон гапиради, ваъда берса, бажармайди ва омонат топширилса, хиёнат қилади».
Муттафақун алайҳ.
Муслим ривоятида:
«Гарчи рўза тутиб, намоз ўқиса ҳам ва ўзини мусулмонман деб даъво қилса ҳам», жумласини зиёда қилган.
وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ:
زَادَ فِي رِوَايَةٍ لِمُسْلِمٍ:
Одатланган яхши амалларда бардавом бўлишнинг фазилати
Аллоҳ таоло: «Аниқки, то бирон қавм ўзларини ўзгартирмагунларича, Аллоҳ уларнинг аҳволини ўзгартирмас» (Раъд сураси, 11-оят).
«Қасамларингизни (бузиб) алдов воситаси қилишингиз билан (яъни бошқа бойроқ ва кучлироқ қавмни топсангиз, аввалги қасамингиздан кечиб кетаверишингиз билан) худди ўзи тўқиган нарсасини пишиқ-пухта бўлганидан сўнг парча-парча қилиб, бузиб, чувалатиб ташлаган хотинга ўхшаб қолмангиз» (Наҳл сураси, 92-оят).
«Шунингдек, улар учун илгари китоб ато этилган, сўнг (улар билан пайғамбарлари ўртасидаги) муддат узайгач, диллари қотиб кетган кимсалар (яъни яҳудий ва насронийлар) каби бўлиб қолмаслик (вақти келмадими)?» (Ҳадид сураси, 16-оят), деб айтган.
«Роҳибликни ўзлари чиқариб олдилар, Биз буни уларга фарз қилмаган эдик, фақат ўзлари Аллоҳнинг розилигини тилаб қилдилар, лекин ҳақиқий риоясини қила олмадилар» (Ҳадид сураси, 27-оят).
بَابُ الْمُحَافَظَةِ عَلَى مَا اعْتَادَهُ مِنَ الخَيْرِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى
وَقَالَ تَعَالَى
وَقَالَ تَعَالَى
وَقَالَ تَعَالَى
Абдуллоҳ ибн Амр ибн Осс розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Тўрт (хислат бор), улар кимда бўлса, аниқ мунофиқ бўлибди. Кимда улардан биттаси бўлса, то уни ташламагунича, унда мунофиқликдан бир хислат бўлади: омонат топширилса, хиёнат қилади; гапирса, ёлғон гапиради; аҳдлашса, аҳдни бузади; жанжаллашса, фожирлик қилади», дедилар».
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ العَاصِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ:
Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам менга:
«Агар Баҳрайннинг моли келган бўлганида, сенга шунча, шунча ва шунча берган бўлардим», дедилар. Бироқ Баҳрайннинг моли Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қабзи руҳ қилингунларича келмади. Кейин, Баҳрайннинг моли келганда Абу Бакр буюрган эди, «Кимнинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламда ваъдаси ва қарзи бўлса, бизга келсин», дея жар солишди. Шунда мен унинг олдига бориб: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам менга шундай, шундай дегандилар», дедим. Шунда у менга ҳовучлаб бир ҳовуч нарса берди. Мен уни санадим, қарасам, беш юз (танга) экан. У: «Яна шунинг икки баробарини ол», деди».
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ لِي النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ:
Абдуллоҳ ибн Амр ибн Осс розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга:
«Эй Абдуллоҳ, фалончи каби бўлма, у тунда қоим бўларди, кейинчалик тунда қоим бўлишни ташлаб қўйди», дедилар».
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ العَاصِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ:
Мулоқот пайтида ширин сўз, очиқ чеҳрали бўлишнинг маҳбублиги
Аллоҳ таоло: «Мўминлар учун қанотингизни паст тутинг (яъни мудом камтар, тавозуъли бўлинг)» (Ҳижр сураси, 88-оят).
«Агар қўпол, қаттиқ дил бўлганингизда эди, албатта, (саҳобаларингиз) атрофингиздан тарқалиб кетган бўлар эдилар» (Оли Имрон сураси, 159-оят), деб айтган.
بَابُ اسْتِحْبَابِ طِيبِ الكَلَامِ وَطَلَاقَةِ الوَجْهِ عِنْدَ اللِّقَاءِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى
وَقَالَ تَعَالَى
Адий ибн Ҳотам розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
Яримта хурмо билан бўлса ҳам дўзахдан сақланинглар. Ким уни топа олмаса, Биргина ширин сўз билан бўлса ҳам (сақлансин!)», деб айтдилар.
Муттафақун алайҳ.
عَنْ عَدِيِّ بْنِ حَاتِمٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ:
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
“Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Яхши сўз садақадир», дедилар.
Муттафақун алайҳ.
Бу ҳадиснинг баъзи қисмлари бўлиб, узун шакли юқорида 127-рақамли ҳадисда келган.
وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ:
Абу Зарр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга:
«Ҳеч бир яхшиликни кичик санама, ҳатто биродарингни очиқ чеҳра билан кутиб олишни ҳам».
Имом Муслим ривояти.
وَعَنْ أَبِي ذَرٍّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ: «لَا تَحْقِرَنَّ مِنَ الْمَعْرُوفِ شَيْئاً وَلَوْ أَنْ تَلْقَى أَخَاكَ بِوَجْهٍ طَلِيقٍ». رَوَاهُ مُسْلِمٌ [2626 وسبق برقم 126].
Гапирилаётган кишига тушунарли қилиб сўзлашнинг ҳамда тушунмаса, такрор гапирмоқнинг маҳбублиги
بَابُ اسْتِحْبَابِ بَيَانِ الكَلَامِ وَإِيْضَاحِهِ للمُخَاطَبِ وَتَكْرِيرِهِ لِيَفْهَمَ إِذَا لَمْ يَفْهَمْ إِلَّا بِذَلِكَ
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бир сўз айтсалар, тушунарли бўлиши учун уни уч марта қайтарар, бирон қавм ҳузурига бориб, салом берсалар, уч марта салом берар эдилар».
Имом Бухорий ривояти.
عَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ كَانَ إِذَا تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ أَعَادَهَا ثَلَاثاً حَتَّى تُفْهَمَ عَنْهُ، وَإِذَا أَتَى عَلَى قَوْمٍ فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ سَلَّمَ علَيْهِمْ ثَلَاثاً. رَوَاهُ البُخَارِيُّ [95].
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг гаплари аниқ-тиниқ бўлар эди, эшитган ҳар бир одам тушунар эди».
Абу Довуд ривояти.
وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: كَانَ كَلَامُ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ كَلَاماً فَصْلًا يَفْهَمُهُ كُلُّ مَنْ يَسْمَعُهُ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ [4839].
Бир киши маън қилинган сўзларни гапирмаётган бўлса, ёнидагилар унинг сўзига қулоқ солмоғи ҳамда олим ва воизларга мажлисдагилар жим қулоқ солиши хусусида
بَابُ إِصْغَاءِ الجَلِيسِ لِحَدِيثِ جَلِيسِهِ الَّذِي لَيْسَ بِحَرَامٍ وَاسْتِنْصَاتِ العَالِمِ وَالوَاعِظِ حَاضِرِي مَجْلِسِهِ
Жарир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам видолашув ҳажида унга: «Одамларни жим қил!» дедилар, сўнг: «Мендан кейин бир-бирининг бўйнига (қилич) урадиган кофирларга айланиб кетманглар!» дедилар».
Муттафақун алайҳ.
عَنْ جَرِيرِ بْنِ عَبْدِ اللهِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ: «
Мавъиза ва уни қисқа қилиш ҳақида
Аллоҳ таоло: «(Эй Муҳаммад),
بَابُ الوَعْظِ وَالاقْتِصَادِ فِيهِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى
Абу Воил Шақиқ ибн Салама розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ҳар пайшанба одамларга ваъз-насиҳат қилар эди. Бир киши унга: «Эй Абу Абдурраҳмон, бизга ҳар куни ваъз-насиҳат қилишингизни истардим», деди.
«Менга қаранглар, сизларга малол келтириб қўйишни ёқтирмаганимгина мени бундан қайтаради. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам зерикиб қолишимиздан қўрқиб, риоя қилганлари каби, мен ҳам ваъз айтишда сизларнинг риоянгизни қиламан», деди».
Муттафақун алайҳ.
عَنْ أَبِي وَائِلٍ شَقِيقِ بْنِ سَلَمَةَ قَالَ: كَانَ ابْنُ مَسْعُودٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ يُذَكِّرُنَا فِي كُلِّ خَمِيسٍ، فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: يَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ؛ لَوَدِدْتُ أَنَّكَ ذَكَّرْتَنَا كُلَّ يَوْمٍ، فَقَالَ: أَمَا إِنَّهُ يَمنَعُنِي مِنْ ذَلِكَ أَنِّي أَكْرَهُ أَنْ أُمِلَّكُمْ، وَإِنِّي أَتَخَوَّلُكُمْ بِالْمَوْعِظَةِ كَمـَا كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَتَخَوَّلُنَا بِهَا مَخافَةَ السَّآمَةِ عَلَيْنَا. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 70، م 2821/83].
«
Абу Яқзон Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шундай деганларини эшитганман: «Кишининг намози узун, хутбаси қисқа бўлиши унинг фақиҳлигидан нишонадир. Намозни узун қилинглар, хутбани эса қисқа қилинглар».
Имом Муслим ривояти.
عَنْ أَبِي الْيَقْظَانِ عَمَّارِ بْنِ يَاسِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ:
«
Муовия ибн Ҳакам ас-Суламий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга намоз ўқиётган эдим. Қавмдан бир киши акса уриб қолди. Мен: «Йарҳамукаллооҳ (Аллоҳ сенга раҳм қилсин)», дедим. Одамлар менга ўқрайиб қарашди. Шунда мен: «Вой онам бўзлаб қолсин! Сизларга нима бўлди, менга тикиласизлар?» десам, қўллари билан сонларига ура кетишди. Мени жим қилмоқчи бўлишганини кўрдим, (аччиғим келди,) лекин сукут қилдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намоз ўқиб бўлгач, – ота-онам у зотга фидо бўлсин, ул зотдан олдин ҳам, кейин ҳам у зотдан яхшироқ таълим берадиган муаллимни кўрмадим. – Аллоҳга қасамки, менга ўдағайламадилар ҳам, урмадилар ҳам, сўкмадилар ҳам. У зот: «Бу намозда одамларнинг гапларидан ҳеч бири дуруст бўлмайди. У фақат тасбеҳ, такбир ва Қуръон қироати, холос», дедилар [ёки шунга ўхшаш сўз айтдилар]. Мен: «Эй Аллоҳнинг Расули! Мен жоҳилиятдан янги чиққан одамман. Аллоҳ Исломни келтирди. Орамизда коҳинларга борадиган кишилар бор», дедим. У зот: «Уларга бормагин», дедилар. Мен: «Орамизда шумланадиган кишилар ҳам бор», дедим. У зот: «У (одамларнинг) кўнгилларига келадиган нарсадир. У уларни зинҳор тўсиб қўймасин», дедилар.
Имом Муслим ривояти.
عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ الْحَكَمِ السُّلَمِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: «بَيْنَمَا أَنَا أُصَلِّى مَعَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ؛ إِذْ عَطَسَ رَجُلٌ مِنَ القَوْمِ، فَقُلْتُ: يَرْحَمُكَ اللهُ، فَرَمَانِي القَومُ بِأَبْصَارِهِمْ، فَقُلْتُ: وَاثُكْلَ أُمِّيَاهُ! مَا شَأْنُكُمْ تَنْظُرُونَ إِليَّ؟ فَجَعَلُوا يَضْرِبُونَ بِأَيْدِيهِمْ عَلَى أَفْخَاذِهِمْ! فَلَمَّا رَأَيْتُهُمْ يُصَمِّتُونَنِي لَكِنِّي سَكَتُّ، فَلَمَّا صَلَّى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فَبِأَبِي هُوَ وَأُمِّي؛ مَا رَأَيْتُ مُعَلِّماً قَبْلَهُ وَلَا بَعْدَهُ أَحْسَنَ تَعْلِيماً مِنْهُ، فَوَاللهِ؛ مَا كَهَرَنِي وَلَا ضَرَبَنِي وَلَا شَتَمَنِي، قَالَ:
«
Ирбоз ибн Сория розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга ваъз қилдилар, бундан (таъсирланиб) қалблар титроққа тушди ва кўзлардан ёш тўкилди... деб ҳадисни охирига етказдилар.
Бу ҳадис “Суннатни муҳофаза қилишга буйруқ” бобида ўтди. Биз уни имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан, саҳиҳ деганларини зикр қилдик.
وَعَنِ العِرْبَاضِ بْنِ سَارِيةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: وَعَظَنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ مَوْعِظَةً وَجِلَتْ مِنْهَا القُلُوبُ، وَذَرَفَتْ مِنْهَا العُيُونُ... وَذَكَرَ الحَدِيثَ، وَقَدْ سَبَقَ بِكَمَالِهِ فِي (بَابِ الأَمْرِ بِالْمُحَافَظةِ عَلَى السُّنَّةِ) وَذَكَرْنَا أَنَّ التِّرْمِذِيَّ قَالَ: إِنَّهُ حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [وسبق برقم 164].
Виқорли ва босиқ бўлишнинг фазилати
Аллоҳ таоло: «Раҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда тавозуъ билан юрадиган, жоҳил кимсалар (бемаъни) хитоблар қилган вақтида ҳам: «Омон бўлинг», деб жавоб қиладиган кишилардир» (Фурқон сураси, 63‑оят), деб айтган.
بَابُ الوَقَارِ وَالسَّكِينَةِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ютқинчоқлари кўринадиган даражада қаттиқ кулганларини зинҳор кўрмаганман. У зот табассум қилардилар, холос».
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: مَا رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ مُسْتَجْمِعاً قَطُّ ضَاحِكاً حَتَّى تُرَى مِنْهُ لَهَوَاتُهُ، إِنَّمَا كَانَ يَتَبَسَّمُ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 6092، م 899/16].
«
Намоз, илм мажлислари ва бундан бошқа ибодат амалларига хотиржамлик ва виқор билан келишнинг фазилати
Аллоҳ Таоло: «Ким Аллоҳ қонунларини ҳурмат қилса, бас, албатта, (бу ҳурмат) дилларнинг тақводорлиги сабабли бўлур» (Ҳаж сураси, 32-оят), деб айтган.
بَابُ النَّدْبِ إِلَى إِتْيَانِ الصَّلَاةِ وَالْعِلْمِ وَنَحْوِهِمَا مِنَ العِبَادَاتِ بِالسَّكِينَةِ وَالوَقَارِ
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Намозга иқома айтилганда югуриб келманг, сокин юриб келинг. Улгурганингизни ўқинг, ўтказиб юборганингизни тўлдиринг», деяётганларини эшитганман».
Муттафақун алайҳ.
Имом Муслим ривоятида: «Зеро, намозга азм қилган экансиз, намозда бўласиз »ни зиёда қилган.
وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ:
زَادَ مُسْلِمٌ فِي رِوَايَةٍ لَهُ:
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«У арафа куни Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга қайтган экан. Ўшанда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам орқаларида (туякашларнинг) туяларга қаттиқ бақир-чақири, ур-сури, шовқин-суронини эшитиб, одамларга қамчилари билан ишора қилиб: «Эй одамлар, ўзингизни сокин тутинг, чунки яхшилик тезлатишда эмас!» деган эканлар».
Муттафақун алайҳ. Имом Муслим баъзисини ривоят қилган.
وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّهُ دَفَعَ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَوْمَ عَرَفَةَ، فَسَمِعَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ وَرَاءَهُ زَجْراً شَدِيداً وَضَرْباً وَصَوْتاً للإِبِلِ، فَأَشَارَ بِسَوْطِهِ إِلَيْهِمْ وَقَالَ:
«
Меҳмонни ҳурмат қилиш хусусида
Аллоҳ таоло: «(Эй Муҳаммад), сизга Иброҳимнинг иззат-икромли меҳмонлари ҳақидаги хабар келдими? Ўшанда улар (Иброҳимнинг) ҳузурига кириб: «Салом», дейишган эди, у ҳам: «Салом. (Булар) нотаниш қавм-ку», деди. Сўнг у аста оиласи олдига чиқиб, (қовурилган) бир семиз бузоқни келтирдида, уни уларга яқин қилиб: «(Таомдан) емайсизми?», деди» (Зарият сураси, 24-27-оятлар).
«(Дарҳақиқат, Лут пайғамбар ҳузурига йигитлар келганини эшитишгач), қавми унинг олдига чопиб келишди. Улар илгаридан ёмон ишлар — баччабозлик қилар эдилар. У айтди: «Эй қавмим, анави қизларим (яъни шаҳримиздаги қизлар) сизлар учун покроқ-ку (яъни ўшаларга уйланверсангизлар бўлмайдими)?! Бас, Аллоҳдан қўрқинглар ва меҳмонларим олдида мени шарманда қилманглар. Орангизда бирон тўғри йўлга юргувчи киши йўқми?!» (Ҳуд сураси, 78-оят), деб айтган.
بَابُ إِكْرَامِ الضَّيْفِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى:
وَقَالَ تَعَالَى:
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ким Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлса, меҳмонини икром қилсин! Ким Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлса, қариндошлари билан алоқани тикласин! Ким Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлса, яхши гап айтсин ёки жим турсин!» дедилар.
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ:
Абу Шурайҳ Хувайлид ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг:
«Ким Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлса, меҳмонини мукофоти ила икром қилсин!» дедилар. «Унинг мукофоти нима, эй Аллоҳнинг Расули?» деди (биров). У зот: «Бир кеча-кундуз. Меҳмондорчилик уч кундир, ундан уёғи унга садақадир!» дедилар».
Муттафақун алайҳ.
Бир ривоятда: «Мусулмон кишига биродариникида то уни гуноҳкор қилгунча туриб қолиш ҳалол бўлмайди», дедилар. «Эй Аллоҳнинг Расули, қандай қилиб уни гуноҳкор қилиб қўяди?» дейишди. «Уни меҳмон қиладиган ҳеч нарсаси қолмагунича туравериб», дедилар». (Имом Муслим ривояти).
وَعَنْ أَبِي شُرَيْحٍ خُوَيلدِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «
وَفِي رِوَايَةٍ: «
Бирор яхши ҳолат пайдо бўлса, хурсандлик ила хабарини бериб, табриклашнинг маҳбублиги
Аллоҳ Таоло: «Бас, (эй Муҳаммад), менинг бандаларимга сўзга қулоқ тутиб, унинг энг гўзалига (яъни нажотга элтгувчи рост сўзга) эргашадиган зотларга хушхабар беринг!» (Зумар сураси, 17-18-оятлар).
«Парвардигорлари уларга ўз тарафидан раҳмат ва ризолик ҳамда улар учун бўладиган жаннатлар хушхабарини берурки, у жаннатларда доимий неъматлар бордир» (Тавба сураси, 21-оят).
«Сизларга ваъда қилинган жаннат хушхабари билан шодланинглар» (Фуссилат сураси, 30-оят).
«Бас, Биз унга бир ҳалим ўғилнинг хушхабарини бердик» (Вассоффат сураси, 101-оят).
«(Дарҳақиқат, Бизнинг элчиларимиз) — фаришталар Иброҳимга (Исҳоқ исмли фарзанд кўриши ҳақида) хушхабар билан келдилар» (Ҳуд сураси, 69-оят).
«(Парда ортида Иброҳимнинг) хотини турган эди. У (фаришталарнинг Лут қавмини ҳалок қилиш учун келганликларини эшитиб) кулди — хурсанд бўлди. Шунда Биз (фаришталаримиз воситасида) у аёлга Исҳоқ (исмли ўғил кўриниши) ҳақида ва Исҳоқдан кейин Яъқуб (исмли набира кўриши) ҳақида хушхабар бердик» (Ҳуд сураси, 71-оят).
«Сўнг меҳробда намоз ўқиб турган вақтида унга фаришталар нидо қилдилар: «(Эй Закариё), Аллоҳ сенга Аллоҳнинг сўзини тасдиқ этадиган, (сўз қавмига) хожа бўладиган, (шаҳватлардан ўзини) тиядиган ва солиҳ пайғамбарлардан бўладиган Яҳё исмли фарзанд хушхабарини берур» (Оли Имрон сураси, 39-оят).
«Фаришталар: «Ё Марям, албатта, Аллоҳ сенга Ўзининг Сўзини хушхабар қилиб берадики, унинг исми ал-Масиҳ Исо ибн Марям бўлур» (Оли Имрон сураси, 45-оят), - деб айтган.
بَابُ اسْتِحْبَابِ التَّبْشِيرِ وَالتَّهْنِئَةِ بِالخَيْرِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى: {فَبَشَّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ القَوْلَ فَيتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ} [الزمر - 17، 18].
وَقَالَ تَعَالَى: {يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ}. [التوبة - 21].
وَقَالَ تَعَالَى: {وَأَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتي كُنْتُم تُوعَدُونَ}. [فصلت - 30].
وَقَالَ تَعَالَى: {فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ} [الصافات - 101].
وَقَالَ تَعَالَى: {وَلَقدْ جَاءتْ رُسُلُنَا إبْراهِيمَ بِالبُشْرَى} [هود - 69].
وَقَالَ تَعَالَى: {وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إسْحَاقَ يَعْقُوبَ} [هود - 71].
وَقَالَ تَعَالَى: {فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي في الْمِحْرَابِ أَنَّ اللهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى} [آل عمران - 39].
وَقَالَ تَعَالَى: {إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إنَّ اللهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمسِيحُ} [آل عمران - 45] الآية.
والآيَاتُ فِي البَابِ كَثِيرَةٌ مَعْلُومَةٌ.
وَأَمَّا الأَحَادِيثُ فَكَثِيرةٌ جِدّاً وَهِيَ مَشْهُورَةٌ في الصَّحِيحِ، مِنْهَا:
Абу Муовия Абдуллоҳ ибн Абу Авфо розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Хадижа розияллоҳу анҳога ғовак дурдан бўлган, ичида ғавғо ҳам, чарчоқ ҳам йўқ бир уйнинг башоратини бердилар».
Муттафақун алайҳ.
عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ – وَيُقَالُ: أَبُو مُحَمَّدٍ، وَيُقَالُ: أَبُو مُعَاوِيةَ - عَبْدِ اللهِ بْنِ أَبِي أَوْفَى رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ بَشَّرَ خَدِيجَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا بِبَيْتٍ فِي الْجَنَّةِ مِنْ قَصَبٍ، لَا صَخَبَ فِيهِ وَلَا نَصَبَ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 3819، م 2433].
«
Абу Мусо ал-Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Уйда таҳорат олиб, чиқдим-да, «Бугун Расул соллаллоҳу алайҳи васалламдан ажралмайман, у зот билан бирга бўламан» деб аҳд қилдим. Масжидга бориб, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни сўрасам, у зот чиқиб кетганларини, анави томонга кетганларини айтишди. Ортларидан чиқиб, у зотни сўрасам, Арийс қудуғи (жойлашган чорбоғ)га кирган эканлар. Эшикнинг олдига ўтириб олдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қазои ҳожат қилиб, таҳорат олдилар. Туриб, ёнларига борсам, Арийс қудуғининг лабига ўтириб, болдирларини очиб, уларни қудуққа осилтириб олган эканлар. У зотга салом бериб, кейин қайтиб бориб, эшикнинг олдида ўтирдим. «Бугун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг эшикбонлари бўламан», дедим.
Бир пайт Абу Бакр келиб, эшикни итарди. «Ким бу?» дедим. «Абу Бакр», деди. «Шошмай тур» дедим-да, бориб, «Эй Аллоҳнинг Расули, Абу Бакр экан. Изн сўраяпти», дедим. У зот: «Унга изн бергин-да, жаннат хушхабарини бер», дедилар. Қайтиб бориб, Абу Бакрга «Кир, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сенга жаннат хушхабарини беряптилар», дедим. Абу Бакр кириб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўнг томонларига, қудуқнинг лабига ўтириб, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ўхшаб, болдирини очиб, оёқларини қудуққа осилтириб олди. Кейин мен қайтиб бориб, (жойимга) ўтирдим.
(Уйда) таҳорат олаётган укамни қолдириб келган эдим, у ортимдан келиши керак эди. «Аллоҳ фалончига – яъни укамга – яхшилик ирода қилган бўлса, уни келтиради», дедим. Шу пайт бир инсон эшикни қимирлатди. «Ким бу?» десам, «Умар ибн Хаттоб», деди. «Шошмай тур» дедим-да, бориб, Расулуллуҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга салом бериб, «Умар экан. Изн сўраяпти», дедим. У зот: «Унга изн бергин-да, жаннат хушхабарини бер», дедилар. Келиб, Умарга: «Расулуллуҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам изн бериб, сенга жаннат хушхабарини бердилар», дедим. У кириб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг чап томонларига, қудуқнинг лабига ўтириб, оёқларини қудуққа осилтириб олди. Қайтиб бориб, (жойимга) ўтирдим. «Аллоҳ фалончига – яъни укамга – яхшилик ирода қилган бўлса, уни келтиради», дедим.
Шу пайт бир инсон келиб, эшикни қимирлатди. «Ким бу?» десам, «Усмон ибн Аффон», деди. «Шошмай тур» дедим-да, бориб, у ҳақда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга хабар бердим. У зот: «Унга изн бергин-да, унга етадиган мусибат билан бирга жаннат хушхабарини бер», дедилар. Келиб, «Кир, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сенга етадиган мусибат билан бирга сенга жаннат хушхабарини бердилар», дедим. У кирса, қудуқнинг лаби тўлиб қолган экан. Шунда у уларнинг рўпараларига – бошқа томонга ўтирди.
Муттафақун алайҳ.
Бошқа ривоятда: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мени эшикка қараб туришни буюрдилар. Усмонга жаннат хушхабари берганларида, Аллоҳга ҳамд айтиб, сўнгра «Аллоҳ ўзи мададкор», деб айтганини» зиёда қилинди.
وَعَنْ أَبِي مُوسَى الأَشْعَرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّهُ تَوَضَّأَ فِي بَيْتِهِ، ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ: لأَلْزَمَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، وَلأَكُونَنَّ مَعَهُ يَوْمِي هَذَا، فَجَاءَ الْمَسْجِدَ، فَسَأَلَ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، فَقَالُوا: وَجَّهَ هَهُنَا، قَالَ: فَخَرَجْتُ عَلَى أَثَرِهِ أَسْأَلُ عَنْهُ، حَتَّى دَخَلَ بِئْرَ أَرِيسٍ، فَجَلَسْتُ عِنْدَ الْبَابِ حَتَّى قَضَى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ حَاجَتَهُ وَتَوَضَّأَ، فَقُمْتُ إِلَيْهِ، فَإِذَا هُوَ قَدْ جَلَسَ عَلَى بِئْرِ أَرِيسٍ، وَتَوَسَّطَ قُفَّهَا، وكَشَفَ عَنْ سَاقَيْهِ وَدَلَّاهُمَا فِي البِئْرِ، فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ ثُمَّ انْصَرَفَتُ، فَجَلَسْتُ عِنْدَ البَابِ فَقُلْتُ: لأَكُونَنَّ بَوَّابَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ اليَوْمَ، فَجَاءَ أَبُو بَكْرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، فَدَفَعَ البَابَ فَقُلْتُ: مَنْ هَذَا؟ فَقَالَ: أَبُو بَكْرٍ، فَقُلْتُ: عَلَى رِسْلِكَ، ثُمَّ ذَهَبْتُ فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ؛ هَذَا أَبُو بَكْرٍ يَسْتَأْذِنُ، فَقَالَ:
وَزَادَ فِي رِوَايَةٍ: «وَأَمَرَنِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ بِحِفْظِ البَابِ وَفِيهَا: أَنَّ عُثْمَانَ حِينَ بَشَّرَهُ حَمِدَ اللهَ، ثُمَّ قَالَ: اللهُ الْمُسْتعَانُ [خ 3693، م 2403].
قَولُهُ: «
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг атрофларида бир неча киши ўтирган эдик. Орамизда Абу Бакр ва Умар ҳам бор эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам орамиздан туриб кетдилар-да, ҳаяллаб қолдилар. Биз йўқлигимизда бирор кор-ҳол бўлдимикин, деб қўрқиб кетдик. Ваҳимага тушиб, ўрнимиздан турдик. Биринчи бўлиб ваҳимага тушган мен бўлдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ахтариб чиқиб, Бану Нажжорлик ансорийларнинг чорбоғига етиб келдим. Эшигини излаб, атрофини айланиб чиқдим, тополмадим. Қарасам, ташқаридаги қудуқдан чорбоққа кириб кетган бир ўзан бор экан, – «ар‑робииъу» ариқ дегани – тулки суқилганидек суқилиб ўтиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига кирдим. У зот: «Абу Ҳурайрами?» дедилар. «Ҳа, эй Аллоҳнинг Расули», дедим. «Нима гап?» дедилар. «Орамизда эдингиз, туриб кетиб, ҳаяллаб қолдингиз. Биз йўқлигимизда бирор кор-ҳол бўлдимикин, деб қўрқиб, ваҳимага тушдик. Биринчи бўлиб ваҳимага тушган мен бўлдим. Манави чорбоққа келиб, тулки суқилганидек суқилиб ўтдим. Анави одамлар ҳам ортимда туришибди», дедим. У зот шиппакларини бериб, «Эй Абу Ҳурайра, мана бу шиппагимни олгин-да, чорбоқнинг ортида «Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ», деб чин қалбдан ишониб гувоҳлик берадиган кимни учратсанг, унга жаннат хушхабарини бер...», деб ҳадисни узун шаклида зикр қилдилар.
Имом Муслим ривояти.
وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كُنَّا قُعُوداً حَوْلَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، مَعَنَا أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا فِي نَفَرٍ، فَقَامَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ مِنْ بَيْنِ أَظْهُرِنَا فَأَبْطَأَ عَلَيْنَا، وَخَشِينَا أَنْ يُقْتَطَعَ دُونَنَا، وَفَزِعْنَا فَقُمْنَا، فَكُنْتُ أَوَّلَ مَنْ فَزِعَ، فَخَرَجْتُ أَبْتَغِي رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ، حَتَّى أَتَيْتُ حَائِطاً للأَنْصَارِ لِبَنِي النَّجَّارِ، فَدُرْتُ بِهِ هَلْ أَجِدُ لَهُ بَاباً، فَلَمْ أَجِدْ، فَإِذَا رَبِيعٌ يَدْخُلُ فِي جَوْفِ حَائِطٍ مِنْ بِئْرٍ خَارِجَهُ - وَالرَّبِيعُ: الجَدْوَلُ - فَاحْتَفَزْتُ، فَدَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ:
«
Ибн Шумоса розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Ўлим тўшагида ётган Амр ибн Оснинг олдига кирдик. У узоқ йиғлади, сўнг юзини деворга буриб олди. Шунда ўғли: «Отажон, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сизга фалон-фалон нарсалар ҳақида башорат бермаганмидилар? Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сизга фалон-фалон нарсалар ҳақида башорат бермаганмидилар?» дея бошлади. У унга юзланиб, шундай деди: «(Охиратга) ғамлайдиган энг яхши амалимиз – «Лаа илааҳа иллаллоҳ, Муҳаммадур Расулуллоҳ» деб гувоҳлик беришдир.
Ҳаётимда учта босқич бўлди. Эсимда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни мендан кўра қаттиқроқ ёмон кўрадиган одам йўқ эди, имкон топсаму у зотни ўлдирсам, дердим. Ўша ҳолатда ўлсам, аниқ дўзах аҳлидан бўлардим.
Аллоҳ қалбимга Исломни солгач, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига бордим. «Қўлингизни узатинг, сизга байъат берай», дедим. У зот қўлларини узатган эдилар, мен қўлимни тортиб олдим. «Сенга нима бўлди, эй Амр?» дедилар. «Шарт қўймоқчиман», дедим. «Нимани шарт қўясан?» дедилар. «Мағфират қилинишимни», дедим. У зот: «Билмасмидинг, Ислом ўзидан олдин бўлиб ўтган ишларни йўқ қилиб юборади, ҳижрат ҳам ўзидан олдин бўлиб ўтган ишларни йўқ қилиб юборади, ҳаж ҳам ўзидан олдин бўлиб ўтган ишларни йўқ қилиб юборади», дедилар. Шундан сўнг мен учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан суюклироқ, у зотдан улуғроқ инсон қолмади. Ҳурматим баландлигидан у зотга тикилиб қарашга ботина олмас эдим. Агар мендан у зотни сифатлаб беришни сўрашса, сифатлаб бера олмасдим, чунки у зотга тик қарамаган эдим. Агар ўша ҳолатда ўлсам, жаннат аҳлидан бўламан деб умид қилсам бўларди.
Сўнгра шундай ишларнинг бошида бўлдикки, улар хусусида ҳолим не кечишини билмайман. Мен ўлсам, орқамдан ҳеч ким йиғламасин ҳам, олов ҳам ёқмасин. Мени дафн қилгач, устимга яхшилаб тупроқ тортинглар. Сўнгра бир туяни сўйиб, гўштини тақсимлагунча муддат қабрим атрофида туринглар, токи сизлар билан таскинланиб турай, Роббимнинг элчиларига нима деб жавоб беришимни ўйлаб олай».
Имом Муслим ривояти.
وَعَنِ ابْنِ شُمَاسَةَ قَالَ: حَضَرْنَا عَمْرَو بْنَ العَاصِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ وَهُوَ فِي سِيَاقَةِ الْمَوْتِ، يَبْكِي طَوِيلًا، وَحَوَّلَ وَجْهَهُ إِلَى الْجِدَارِ، فَجَعَلَ ابْنُهُ يَقُولُ: يَا أَبَتَاهُ؛ أَمَا بَشَّرَكَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ بكَذَا؟! أَمَا بَشَّرَكَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ بِكَذَا؟! فَأَقْبَلَ بِوَجْهِهِ فَقَالَ: إِنَّ أَفْضَلَ مَا نُعِدُّ: شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ، إِنِّي قَدْ كُنْتُ عَلَى أَطْبَاقٍ ثَلَاثٍ: لَقَدْ رَأَيْتُني وَمَا أَحَدٌ أَشَدَّ بُغْضاً لِرَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ مِنِّي، وَلَا أَحَبَّ إِليَّ أَنْ أَكُونَ قَدِ اسْتَمْكَنْتُ مِنْهُ فَقَتَلْتُهُ، فَلَوْ مُتُّ عَلَى تِلْكَ الْحَالِ لَكُنْتُ مِنْ أَهْلِ النَّارِ، فَلَمَّا جَعَلَ اللَّهُ الإِسْلامَ في قَلْبي أَتَيْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فَقُلْتُ: ابْسُطْ يَمِينَكَ فَلأُبَايعْكَ، فَبَسَطَ يَمِينَهُ فَقَبَضْتُ يَدِي، فَقَالَ:
قَولُهُ: «
Дўсти билан видолашиш ва сафарга чиқишда ёки бошқа нарсаларга ажралиб кетаётганда насиҳат қилиш ҳамда дўстининг ҳаққига дуо қилиш ва дуо олиш ҳақида
Аллоҳ таоло: «Иброҳим, у билан бирга Яъқуб ҳам болаларига шу динни васият қилиб, дедилар: «Ўғилларим, албатта, Аллоҳ сизлар учун шу динни танлади. Бас, мусулмон бўлган ҳолингиздагина дунёдан ўтинг». (Эй яҳудийлар) ёки Яъқубга ўлим келгач, у ўғилларига: «Мендан кейин нимага ибодат қиласизлар?» деганида «Сенинг Тангринг ва оталаринг Иброҳим, Исмоил ва Исҳоқларнинг тангриси бўлмиш ягона Аллоҳга ибодат қиламиз ва бизлар фақат Унинг ўзигагина бўйинсунувчилармиз», деб жавоб қилганларига гувоҳ бўлганмисизлар» (Бақара сураси, 132-133-оятлар), деб айтган.
بَابُ وَدَاعِ الصَّاحِبِ وَوَصِيَّتِهِ عِنْدَ فِرَاقِهِ لِسَفَرٍ وَغَيْرِهِ وَالدُّعَاءِ لَهُ وَطَلَبِ الدُّعَاءِ مِنْهُ
قَالَ اللهُ تَعَالَى
Зайд ибн Арқам розияллоҳу анҳунинг ҳадислари бўлиб, уни «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аҳли байтларини ҳурмат қилиш боби»да ўтди.
«Бир куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам орамизда туриб хутба қилдилар. Аллоҳга ҳамду сано айтдилар, сўнг ваъз қилдилар, эслатма қилдилар. Сўнгра шундай дедилар: «Аммо баъд. Эй одамлар! Огоҳ бўлинглар! Мен ҳам бир инсонман. Яқинда Роббимнинг элчиси келиб, унга ижобат қиламан. Сизларга икки муҳим нарсани қолдириб кетяпман. Биринчиси Аллоҳ азза ва жалланинг Китоби бўлиб, унда ҳидоят ва нур бордир. Аллоҳнинг Китобини олиб, уни маҳкам тутинглар». У зот шундай деб, Аллоҳнинг Китобига чақириб, унга тарғиб қилдилар. Сўнгра: «Ва аҳли байтимни ҳам (қолдириб кетяпман). Аҳли байтим борасида сизларга Аллоҳни эслатаман», дедилар».
Имом Муслим ривояти. Бунинг узун ҳолида юқорида ўтди.
حَدِيثُ زَيْدِ بْنِ أَرْقَمَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ - الَّذِي سَبَقَ فِي (بَابِ إِكْرَامِ أَهْلِ بَيْتِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ) – قَالَ: قَامَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فِينَا خَطِيباً، فَحَمِدَ اللهَ، وَأَثْنَى عَلَيهِ، وَوَعَظَ وَذَكَّرَ ثُمَّ قَالَ:
وَقَدْ سَبَقَ بِطُولِهِ [برقم 353].
Абу Сулаймон Молик ибн Ҳувайрис розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Биз тенгқур йигитлар эдик. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида йигирма кун турдик. У зот раҳмдил, юмшоқкўнгил эдилар. Аҳлимизни соғинганимизни билиб, ортимизда қолдириб келганларимиз ҳақида сўрадилар, биз айтиб бердик. Шунда у зот: «Аҳлларингизнинг олдига қайтинглар, улар билан туриб, уларга таълим беринглар ва (тоатга) буюринглар. У намозни бу пайтда ва ундай намозни бундай пайтда адо этинглар. Намоз вақти бўлса, бирингиз азон айтсин, сўнгра энг каттангиз имом бўлсин», дедилар».
Муттафақун алайҳ.
Имом Бухорий ривоятларида: «Ва менинг намоз ўқиганимни кўрганингиздек намоз ўқинг»ни зиёда қилганлар.
وَعَنْ أَبِي سُلَيْمَانَ مَالِكِ بْنِ الحُويْرِثِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: أَتَيْنَا رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ وَنَحْنُ شَبَبَةٌ مُتَقَارِبُونَ، فَأَقَمْنَا عِنْدَهُ عِشْرِينَ لَيْلَةً، وَكَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ رَحِيماً رَفِيقاً، فَظَنَّ أَنَّا قَدِ اشْتَقْنَا أَهْلَنَا، فَسَأَلَنَا عَمَّنْ تَرَكْنَا مِنْ أَهْلِنَا، فَأَخْبَرْنَاهُ، فَقَالَ:
زَادَ البُخَارِيُّ فِي رِوَايَةٍ لَهُ
قَوْلُهُ: «
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллалоҳу алайҳи васалламдан умрага изн сўраган эдим, изн бердилар ва: «Эй биродаргинам, дуоингда бизни ҳам унутма», дедилар. Шундай бир сўз айтдиларки, унинг ўрнига менга бутун дунё берилса ҳам бунчалик хурсанд бўлмасдим».
Бир ривоятда: «Эй биродаргинам, бизни ҳам дуоингга шерик қил», деб айтди».
Абу Довуд ва Термизий ривояти. Термизий ҳасан, саҳиҳ ҳадис, деган.
وَعَنْ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: اسْتَأْذَنْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فِي الْعُمْرَةِ، فَأَذِنَ، وَقَالَ:
وَفِي رِوَايَةٍ، قَالَ:
Солим ибн Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бирор одам сафар қилишни истаса, Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумо унга: «Кел, сен билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мен билан хайрлашганлари каби хайрлашаман: «Аставдиъуллоҳа дийнака ва амаанатака ва ховаатиима ъамалик».*
* Маъноси: «Динингни, аҳлу молингни ва амалларинг хотимасини Аллоҳга омонат топшираман».
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан, саҳиҳ, дедилар.
وَعَنْ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ: أَنَّ عَبْدَ اللهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا كَانَ يَقُولُ لِلرَّجُلِ إِذَا أَرَادَ سَفَراً: ادْنُ مِنِّي أُوَدِّعْكَ كَمَا كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يُوَدِّعُنَا فَيَقُولُ: أَسْتَوْدِعُ اللهَ دِينَكَ، وَأَمَانَتَكَ، وَخَوَاتِيمَ عَمَلِكَ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ، وَقَالَ: حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ [3443].
Саҳоба Абдуллоҳ ибн Язид ал-Хотмий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам лашкар билан хайрлашмоқчи бўлсалар, «Аставдиъуллоҳа дийнакум ва амаанатикум ва ховаатиима аъмааликум», деб дуо қилар эдилар».
Маъноси: «Динингиз, аҳлу молингиз ва амалларингиз хотимасини Аллоҳга омонат топшираман».
Абу Довуд ривояти.
وَعَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ يَزِيدَ الخَطْمِيِّ الصَّحَابيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يُوَدِّعَ الجَيْشَ، قَالَ:
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларига келиб: «Эй Расулуллоҳ, мен сафар қилишни хоҳлайман, сафарга керакли нарса билан мени баҳраманд қилинг», деганида, у зот: «Аллоҳ сени тақво билан бойитсин», дедилар. Ҳалиги киши: «Яна қўшимча қилинг», деганида, у зот: «Гуноҳингни кечирсин», дедилар. Ҳалиги киши: «Яна қўшимча қилинг», деганида, у зот: «Қаерда бўлсанг ҳам сенга яхшиликлар осон бўлсин», дедилар.
Имом Термизий ривоят қилиб, ҳасан ҳадис, дедилар.
وَعَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ؛ إِنِّي أُرِيدُ سَفَراً فَزَوِّدْنِي، فَقَالَ:
Истихора ва маслаҳат қилиш ҳақида
Аллоҳ Таоло: «Ва ишларингизда уларга маслаҳат солинг» (Оли Имрон сураси, 159-оят).
«Уларнинг ишлари (мудом) ўзаро шўро-маслаҳат (билан) бўлур» (Шўро сураси, 38-оят), деб айтган.
بَابُ الاِسْتِخَارَةِ وَالْمُشَاوَرَةِ
قَالَ اللهُ تَعَالَى:
Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга ҳамма ишларда истихора қилишни худди Қуръондан сурани ўргатгандек ўргатар эдилар. У зот шундай дер эдилар: «Қачон бирортангиз бир иш қилмоқчи бўлса, фарз намоздан бошқа икки ракъат намоз ўқисин. Сўнг: «Аллоҳим! Албатта, мен Сенинг илминг ила истихора* қиламан. Сенинг қудратинг ила қудрат сўрайман. Сенинг улуғ фазлингдан сўрайман. Чунки Сен қодирсан, мен қодир эмасман. Сен билурсан, мен билмасман. Сен ғайбларни ниҳоятда билувчи Зотсан. Аллоҳим! Агар ушбу иш менга динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида (охиратимда) [ёки «ҳозирги ишимдаю келгусида» дедилар] яхши эканини билсанг, уни менга тақдир қилгин, менга осон қилгин, сўнгра уни мен учун баракали қилгин. Агар ушбу иш мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида (охиратимда) [ёки «ҳозирги ишимдаю келгусида» дедилар] ёмон эканини билсанг, уни мендан буриб юбор, мени ундан буриб юбор. Ва менга қаерда бўлса ҳам яхшиликни тақдир қил. Сўнгра мени унга рози қил», десин ва ҳожатини айтсин».
Имом Бухорий ривояти.
عَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يُعَلِّمُنَا الإسْتِخَارَةَ فِي الأُمُورِ كُلِّهَا كَالسُّورَةِ مِنَ القُرْآنِ، يَقُولُ: إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِالأَمْرِ،
Ҳайитга боришда, касал кўргани борганда ҳамда ҳаж, ғазот, жаноза ва бундан бошқа нарсаларга ибодат ўринлари кўпайиши учун бир йўлдан бориб, икинчи йўл билан қайтишнинг маҳбублиги
بَابُ اسْتِحْبَابِ الذَّهَابِ إِلَى العِيْدِ وَعِيَادَةِ الْمَرِيضِ وَالحَجِّ وَالغَزْوِ وَالجِنَازَةِ وَنَحْوِهَا مِنْ طَرِيقٍ وَالرُّجُوعِ مِنْ طَرِيقٍ آخَرَ؛ لِتَكْثِيرِ مَوَاضِعِ العِبَادَةِ
Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳайит бўлса, (бориш ва қайтиш) йўлларини бошқа‑бошқа қилардилар».
Имом Бухорий ривояти.
عَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ إِذَا كَانَ يَوْمُ عِيْدٍ خَالَفَ الطَّرِيقَ. رَوَاهُ البُخَارِيُّ [986].
قَولُهُ: «خَالَفَ الطَّرِيقَ» يَعْنِي: ذَهَبَ في طَرِيقٍ وَرَجَعَ في طَرِيقٍ آخَرَ.
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам (Мадинадан) Шажара* йўли орқали чиқиб, Муъаррас* йўлидан кирар эдилар. Маккага юқори довон (Хужун)дан кирар ва ундан қуйи довон (Шабийка) орқали чиқиб кетар эдилар».
Муттафақун алайҳ.
وعنِ ابنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ كانَ يَخْرُجُ مِنْ طَرِيقِ الشَّجَرَةِ، وَيَدْخُلُ مِنْ طَريقِ الْمُعَرَّسِ، وَإِذَا دَخَلَ مَكَّةَ دَخَلَ مِنَ الثَّنِيَّةِ العُلْيَا، وَيَخْرُجُ مِنَ الثَّنِيَّةِ السُّفْلَى. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 1533، م 1257].
Мукаррам ишлар бобида ўнг томондан бошлашнинг маҳбублиги
Таҳорат, ғусл, таяммум, кийим, пойафзал, маҳси, иштон кийишда, масжидга кириш, мисвок ишлатиш, сурма қўйиш, тирноқ олиш, мўйловни қисқартириш, қўлтиқ тукларини юлиш, соч олдириш, намоздаги салом, ейиш, ичиш, қўл бериб сўрашиш, қора тошни ушлаш, ҳожатхонадан чиқиш, олиш ва бериш каби ишлар ва бундан бошқа шу маънодаги ишларда ўнг томон билан бажариб, буларнинг аксида эса чап томондан бошлаш.
Бурунни чайганда, балғам ташлаганда, ҳожатхонага кирганда, масжиддан чиққанда, маҳси, пойафзал, иштон ва кийимни ечганда, истинжода ҳамда шунга ўхшаш бошқа жирканч ишларда чап томон билан бажарилади.
Аллоҳ таоло: «Бас, энди ўз китоби — номаи аъмоли ўнг қўлидан берилган кишига келсак, бас у: «Мана, менинг китобимни ўқинглар», дер» (Ал-Ҳаққа сураси, 19-оят).
«Бас, (у уч тоифадан биринчиси) ўнг томон эгаларидир. Ўнг томон эгалари (бўлмоқ) не (саодат)дир. (Иккинчи тоифа) шум — чап томон эгаларидир. Шум — чап томон эгалари (бўлмоқ) не (бахтсизлик)дир!» (Воқеъа сураси, 8-9-оятлар), деб айтган.
بَابُ اسْتِحْبَابِ تَقْدِيمِ اليَمِينِ فِي كُلِّ مَا هُوَ مِنْ بَابِ التَّكْرِيمِ
كَالوُضُوءِ وَالغُسْلِ وَالتَّيَمُّمِ، وَلُبْسِ الثَّوْبِ وَالنَّعْلِ وَالخُفِّ وَالسَّرَاوِيلِ وَدُخُولِ الْمَسْجِدِ، وَالسِّوَاكِ، وَالإكْتِحَالِ، وَتَقْلِيمِ الأَظْفَارِ، وَقَصِّ الشَّارِبِ، وَنَتْفِ الإبْطِ، وَحَلْقِ الرَّأْسِ، وَالسَّلَامِ مِنَ الصَّلَاةِ، وَالأَكْلِ، وَالشُّرْبِ، وَالْمُصَافَحَةِ، وَاسْتِلَامِ الحَجَرِ الأَسْوَدِ، وَالْخُرُوجِ مِنَ الْخَلَاءِ، وَالأَخْذِ وَالعَطَاءِ وَغَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا هُوَ فِي مَعْنَاهُ، وَيُسْتَحَبُّ تَقْدِيمُ اليَسَارِ فِي ضِدِّ ذَلِكَ، كَالإمْتِخَاطِ وَالبُصَاقِ عَنْ اليَسَارِ، وَدُخُولِ الْخَلَاءِ، وَالْخُرُوجِ مْنَ الْمَسْجِدِ، وَخَلْعِ الْخُفِّ وَالنَّعْلِ وَالسَّرَاوِيلِ وَالثَّوْبِ، وَالاِسْتِنْجَاءِ وَفِعْلِ الْمُسْتَقْذَرَاتِ وَأَشْبَاهِ ذَلِكَ.
قَالَ اللهُ تَعَالَى
وَقَالَ تَعَالَى
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам таҳоратларида ҳам, таранишларида ҳам, пойабзал кийишларида ҳам – барча-барча ишларида ўнгдан бошлашни яхши кўрар эдилар».
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يُعْجِبُهُ التَّيمُّنُ فِي شَأْنِهِ كُلِّهِ: فِي طُهُوِرِهِ، وَتَرجُّلِهِ، وَتَنَعُّلِهِ. مُتَّفَقٌ عَلَيهِ [خ 168، م 268/67].
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расуллулоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўнг қўллари покланиш ва таомланиш учун, чап қўллари эса хало ва азиятни* кетказиш учун бўларди».
* Нажосат ва бошқа кўнгилсиз нарсаларни кетказиш (масалан, бурунни тозалаш) учун.
Саҳиҳ ҳадис бўлиб, Абу Довуд ва бошқалар саҳиҳ иснод билан ривоят қилишди.
وَعَنْهَا رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: كَانَتْ يَدُ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ اليُمْنَى لِطُهُورِهِ وَطَعَامِهِ، وَكَانَتِ اليُسْرَى لِخَلَائِهِ وَمَا كَانَ مِنْ أَذًى. حَدِيثٌ صَحِيحٌ، رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَغَيْرُهُ بِإِسْنَادٍ صَحِيحٍ [د 33، حم 6/265، هق 1/113].
Умму Атийя розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қизлари Зайнаб розияллоҳу анҳони ювиш хусусида (ғассол) аёлларга: «Ўнг тарафидан ва таҳоратда ювиладиган жойларидан бошланглар», дедилар».
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ أُمِّ عَطِيَّةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا: أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ لَهُنَّ فِي غَسْلِ ابْنَتِهِ زَيْنَبَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا:
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Бирортангиз пойабзал кийганда ўнгдан бошласин, ечганда чапдан бошласин. Ўнги биринчи кийиладигани ва охири ечиладигани бўлсин», дедилар».
Муттафақун алайҳ.
وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ:
Ҳафса розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўнг қўлларини ейиш, ичиш ва кийиниш учун, чап қўлларини эса бундан бошқа нарсалар учун ишлатар эдилар».
Абу Довуд ва бошқалар ривояти.
وَعَنْ حَفْصَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ كَانَ يَجْعَلُ يَمينَهُ لِطَعَامِهِ وَشَرَابِهِ وَثِيَابِهِ، وَيَجَعَلُ يَسَارَهُ لِمَا سِوَى ذَلِكَ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَغَيْرُهُ [د 32، حم 6/287].
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Кийим кийганда ва таҳорат олганда ўнг томонингиздан бошланглар», дедилар».
Саҳиҳ ҳадис бўлиб, Абу Довуд ва Термизий саҳиҳ иснод билан ривоят қилишган.
وَعَنْ أَبِي هُرَيرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ:
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Минога келдиларда, Жамрага келиб, унга тош отдилар. Кейин Минодаги манзилларига келиб, жонлиқ сўйдилар. Кейин сартарошга «Ол» деб, ўнг ёнларига, кейин чап ёнларига ишора қилдилар. Сўнгра уни (сочни) одамларга бера бошладилар».
Муттафақун алайҳ.
Бошқа ривоятда:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Жамрага тош отиб бўлгач, қурбонликларини сўйдилар ва соч олдирдилар. Сартарошга ўнг томонларини тутдилар, у уни (ўша тарафдаги сочларини) олди. Сўнг Абу Талҳа Ансорийни чақириб, уни (сочни) унга бердилар. Сўнгра чап томонларини тутиб, «Ол», дедилар, (сартарош) уни ҳам олди. Уни ҳам Абу Талҳага бериб, «Буни одамларга тақсимлаб бер», дедилар».
وَعَنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ أَتَى مِنًى؛ فَأَتَى الجَمْرةَ فَرَمَاهَا، ثُمَّ أَتَى مَنْزِلَهُ بِمنًى، وَنَحَرَ، ثُمَّ قَالَ للِحَلَّاقِ:
وَفِي رِوَايَةٍ: لَمَّا رَمَى الجَمْرةَ وَنَحَرَ نُسُكَهُ وَحَلَقَ نَاوَلَ الْحَلَّاقَ شِقَّهُ الأَيْمَنَ فَحَلَقَهُ، ثُمَّ دَعَا أَبَا طَلْحَةَ الأَنْصَارِيَّ فَأَعْطَاهُ إِيَّاهُ، ثُمَّ نَاوَلَهُ الشِّقَّ الأَيْسَرَ فَقَالَ: